Anselm Kiefer – wij vergeten niets

Hij werd eind zestiger jaren bekend met ‘Besetzungen’, portretfoto’s waarop hij de Hitlergroet bracht, gemaakt op beladen locaties. Als het over Anselm Kiefer gaat, dan gaat het meestal over de ruïnes van het naoorlogse Duitsland waarin hij geboren werd, over collectief schuldgevoel en verzwegen facisme. Toch bestaat het werk van de bijna 80-jarige Kiefer uit meer dan verwoesting en zwaarmoedige vergezichten. Bij Museum Voorlinden in Wassenaar zien we een overzicht van zijn recente werk.

Een gigantische boekenkast vol loden boeken in de allereerste zaal zet meteen de toon: extreem grote formaten en loodzware onderwerpen.

De boeken in deze installatie zijn van lood, volgens Kiefer ‘het enige materiaal dat zwaar genoeg is om het gewicht van de geschiedenis van de mensheid te dragen.’ Kiefer heeft iets met boeken, ze kunnen iets openbaren of juist verbergen, de geschiedenis van de mensheid weergeven of kennis verspreiden. Hun betekenis kan met de tijd veranderen, daarom gebruikt hij lood, want het is sterk maar ook buigzaam.

Het Morgenthau Plan, een zaal vol zand en korenhalmen, doet op het eerste gezicht vredig aan. Vooral als je – zoals ik – denkt dat Morgenthau iets met dauw of morgenstond te maken heeft. Maar dat is niet zo.

Morgenthau blijkt de Amerikaanse minister van financiën Henry Morgenthau te zijn, die in 1944 het plan opvatte om heel Duitsland te ontdoen van industrie en er een enorme graanschuur van te maken. Dat zou de dood van vele Duitsers hebben betekend, het plan ging gelukkig niet door.

Met onze neus er bovenop, zien we dat de halmen bestaan uit gips, staaldraad en goudverf, stuk voor stuk handgemaakt. Om deze en andere immens grote kunstwerken goed neer te zetten, moet een flinke klus zijn geweest voor het museum. Ze maakten dan ook een filmpje van de voorbereiding, op aanwijzing van de kunstenaar zelf. De installatie met de loden boeken, die Kiefer nog maar net voltooid had, bleek zo zwaar dat de vloer het maar net aan kon.

Anselm Kiefer (1945) werd geboren vlak voor het einde van de WO II in Donauschingen en groeide op in een zwaar gebombardeerde stad. Hij studeerde rechten en Romaanse talen in Freiburg maar stapte al snel over naar de kunstacademie, waar hij in 1969 afstudeerde.

De jonge Anselm sloot zich aan bij de eerste generatie neo-expressionisten, die in de zeventiger jaren braken met de heersende conceptuele, abstracte en minimalistische kunst. Zijn kunst zou juist sterk verbonden blijken met de wereld om hem heen, met hemzelf. Maar ook met geschiedenis, politiek, filosofie, kleur en figuratie. Kiefer werkt niet alleen met verf, maar ook met lood, beton, roestig ijzer, stro en zand en hout.

Hier bij am Rhein speelt hout de hoofdrol, het zijn manshoge houten panelen beschilderd met riviergezichten. Kiefer werkte er af en toe opnieuw aan, gezien de datum: 1982-2013. Hij sleutelt overigens regelmatig opnieuw aan bestaande werken. Het is immers nooit af, het kan altijd beter, anders, zelfs al zijn er jaren verstreken sinds de eerste ‘voltooiing’. Hij vindt het ook geen probleem om zijn een kunstwerk te lijf te gaan met een forse steekvlam en daarop weer verder te bewerken.

Ook deze enorme zonnenbloem is op houten planken geschilderd. Hier lijkt Kiefer wat optimistischer, hier groeit hoop en zon, voortkomend uit de man onderaan (Kiefer zelf). De titel Hortus Conclusus duidt op een omsloten tuin, een mogelijk aard paradijs. Belezen en betrokken als hij is, verwijst Kiefer in zijn werk veel naar filosofie, wetenschap, geschiedenis. Al blijven oorlog, verval en vernietiging zijn voornaamste thema’s.

Lichter van toon zijn de gouden zonnebloem en de herfst in de volgende zaal, beide gemaakt in 2023.

‘Mensen zoeken lichtheid, omdat ze het zware niet willen zien,’ zegt Kiefer.
Maar blijvend is die lichtheid niet, de volgende zalen zijn gevuld met de grote welbekende somberheid die van Kiefers donkere doeken stroomt. Vallende sterren en cijferreeksen die verwijzen naar de NASA-nummers voor sterren, of misschien naar de getatoeëerde nummers op de armen van concentratiekampgevangenen?

Een volgende zaal met diverse installaties brengt wat lucht tussen de vallende herfstbladeren.

Toch heeft de wandinstallatie Karfunkelfee weer wat sinisters, je hoort bijna de begintune van een enge thriller op de achtergrond spelen. De sprookjesfiguur Karfunkelfee kan zowel goed als slecht zijn, dus hoe het afloopt in de duisternis van dit bos is ongewis, komt ze je redden?

Aus Herzen und Hirnen spriessen die Halme der Nacht staat er naast dit grootste werk van de tentoonstelling.
Zonnig geel, maar met onheilspellende zeisen.

Zoals we aan de loden boeken bij de ingang zagen, heeft Kiefer iets met boeken. Hij maakt ze niet alleen van lood, maar ook van karton en gips – natuurlijk op groot formaat – en aquarelleert er (meestal) met naakte vrouwen op.

We zien hier een deel van de boekenserie ‘Cathédrales de France’, jammer genoeg moeilijk te fotograferen…

Waar hij ook iets mee heeft, zijn fietsen. Ze komen je tegemoet uit het kunstwerk, vanuit een achtergrond van sterk uitvergrote dagboekfragmenten.

Soms staan de fietsen los in de ruimte en beloven ze een zware tocht.

Andere keren kun je ermee vliegen, hopend dat de vleugels niet gaan smelten in de zon. Zoals met dit eerbetoon aan de beroemde Belgische beeldhouwer, ingenieur en fysicus Panamarenko, die een voorliefde voor het thema vliegen had.

Op weg naar de lunch in de villa verderop, blijkt dat de prachtige Piet Oudolf-tuin zich ook spontaan in Kiefertinten heeft gehuld .

Anselm, de film

Wim Wenders maakt vorig jaar de film Anselm, over zijn goede vriend Anselm Kiefer. We zien Kiefer aan het werk in zijn atelier in Croissy, (een werkplek ter grootte van zestig voetbalvelden). Het atelier is een gigantisch kunstwerk op zichzelf, vol gestolde herinneringen. We maken er kennis met de Duitse joodse dichter Paul Celan. Celan schreef over de verschrikkingen van de holocaust en blijkt een onuitputtelijke bron van inspiratie voor Kiefer. ‘Wij mogen dan de naamlozen en vergetenen zijn, maar wij vergeten niets.’

Bijzonder: er zijn ook recensenten die Kiefer als optimist zien, als iemand die uit de puinhopen ruimte schept voor nieuw leven. Zie dit artikel in Tableau. https://tableaumagazine.nl/kiefer-als-optimist-in-museum-voorlinden/.
En oordeel zelf.