Gaan of niet gaan, was de vraag. Dat hadden meer mensen bij de tentoonstelling van Marina Abramović. Omdat ze niets met performance art hebben, omdat het er nogal heftig aan toe gaat, soms met naakte wreedheid. Of omdat je als publiek bij de performance betrokken wordt, wat minstens zo riskant is als op de eerste rij zitten bij Youp van ’t Hek. Om te ontdekken waarom Marina zo’n fenomeen werd, duiken we toch de kelder van het Stedelijk Museum in.
Marina Abramović (1946) heet wel ‘de grootmoeder van de performance art’, de kunstvorm die zij in de jaren zeventig bedacht. Als dochter van een Joegoslavische partizanen groeide zij op in kringen van de rode bourgeoisie. Haar jeugd werd bepaald door een zeer godsdienstige grootmoeder vol rituelen en een moeder met een straffe militaire stijl van opvoeden. Extremen kreeg ze dus met de paplepel al binnen. Marina bezocht de kunstacademie in Belgrado en deed een post-doc in Zagreb. In 1972 werd ze lerares aan de kunstacademie in Belgrado en begon ze met haar performances.
Vanaf 2010 kon niemand meer om haar heen. Ze zat 736 uur in het New Yorkse Museum of Modern Art aan een tafel. Iedereen mocht tegenover haar zitten, om samen de stilte van het moment te ervaren. Met deze zoektocht naar verbinding waren haar naam en haar performance art voorgoed gevestigd.
Rewind naar 1974, naar het begin. Toen kwam ze met Rhythm 0, een van haar meer gruwelijke performances. Zes uur lang mocht het publiek met haar doen wat het wilde, met gebruik van 76 attributen. Marina nam alle verantwoordelijkheid. We staan voor de gebruikte tafel met alle attributen: links messen, een zaag, een muizenval, een pistool: rechts wat vriendelijker dingen zoals wijn, een roos, een krant. Tijdens de performance werd het publiek langzamerhand steeds wreder. Ze werd aangevallen, gesneden met een mes, en met een pistool bedreigd. Ze onderging het willoos, zes uur lang. Even testen hoe mensen zich gedragen als er geen consequenties zijn.
Meestal is haar eigen lichaam het ruwe materiaal van haar kunst. Op zoek naar de grenzen van dat lichaam en de mogelijkheden van haar geest. Verschillende keren werd haar dat bijna fataal, zoals met dat pistool bij Rythm0, of die keer dat ze uit een brandende cirkel gered moest worden. Want Marina Abramović gaat tot het uiterste om met haar kunst geestelijke en spirituele transformatie te bereiken, om haar pijn de baas te worden.
Haar vroege extreme performances zijn hier lang niet allemaal te zien. Sommige zijn gefilmd, van andere zijn er foto’s. Een stuk minder heftig dan the real thing. Toch appte een vriendin die de tentoonstelling zag: ‘Je vraagt je af: waarom doet ze dit? Waarom beschermt ze zichzelf niet? Houdt ze van zichzelf? Waarom laat je dit toe?’
Dezelfde vraag komt op als we AAA AAA (hierboven) zien, een performance over langdurige relaties. Ze maakte die samen met haar partner Ulay, de Duitse kunstenaar met wie ze van 1976 tot 1988 in Amsterdam woonde.
Ze gaf in een interview zelf ooit dit antwoord: ‘Als je voor een publiek staat: naakt, open en kwetsbaar, dat is zo’n belangrijk moment. Dan ben je als kunstenaar in staat om echt iets te geven aan je publiek. En dat publiek geeft ook iets terug. Dat contact, die uitwisseling van energie, dat is cruciaal.’
Ulay en Marina vonden elkaar in het zoeken naar de uiterste grenzen van lichaam en geest. Totale bevrijding van het individu, het was de tijdgeest van de zeventiger jaren. Los van religie, politieke inperkingen, los van alles eigenlijk. Van zelfkwelling tot reiniging en transformatie.
Soms ziet een performance er op de foto mooi uit, bijna romantisch. Maar Marina en Ulay zaten 16 uur lang rug aan rug, hun haar verstrengeld en vastgebonden.
Plotseling begint er een live performance bij de deur van de zaal: Imponderabilia, (onschatbaar, of onbeweegbaar). Bezoekers moeten zich tussen twee naakte performers door wringen om de zaal in te gaan.
Eh, nee, wij waren al binnen…
De allereerste Imponderabilia performance deden Marina en Ulay zelf in 1977 in Italië (foto). Totdat de politie ingreep.
Voor een boeiend verslag van hoe gegeneerd bezoekers zich hierbij kunnen voelen zie: https://futuristscents.com/author/carolisette
Naast performances – vluchtig van aard – is er ook andere werk van Marina Abramović te zien in deze overzichtstentoonstelling. In Balkanbarok (ook ooit een performance) poetst ze stapels bloederige koeienbotten schoon, als groet aan alle slachtoffers van de Balkanoorlogen en aan haar oude vaderland dat niet meer bestaat. Ook van haar hand zijn deze prachtige lichtpanelen van albast en staal Five Stages of Maya Dance.
De tijd van de allerheftigste performances heeft ze intussen achter zich gelaten, de tijd die ons aan John en Yoko doet denken – maar het zijn natuurlijk Marina en Ulay.
Zelfkwelling, pijnigingen, kruisigingen, kwetsbaarheid, messen en geladen pistolen – ze maakten langzaam plaats voor een meer spirituele benadering. Voor sjamanistische reizen, ashrambezoeken. Een andere manier om naar je uiterste zelf te zoeken, het zelf in het nu. Abramović begon een instituut om haar meditatie- en concentratietechnieken door te geven en leidde een hele generatie performers op volgens haar Abramović-methode.
‘We need heroes that can bring new light to illuminate us. Heroes that can inspire us to be better, and to work together, not against each other. Heroes who care.‘
De tijden zijn dan ook behoorlijk veranderd sinds de zeventiger jaren, ook voor Abramović. De terugblik in het Stedelijk voelt als light versie van de originele Abramović. Al zijn de beelden krachtig en prachtig, het meeste is film of foto in zwart wit, veel afstandelijker en minder confronterend dan live performance. Clean bijna, als je aan de meer gruwelijke performances uit haar begintijd denkt.
Blij dat we toch zijn gegaan, want hier gebeurt echt wat. Al blijft het waarom soms wat nevelig, het blijkt veel minder griezelig dan gedacht. Voor Marina zelf is haar werk therapeutisch, het is bevrijdend om op deze manier alles van je af te gooien, zei ze ooit. Haar strenge jeugdjaren en trauma’s, haar zoeken naar vrijheid van familiebanden, religie of communistische partijdruk weet ze even indringend als authentiek te verbeelden. Want de verbeeldingskracht spat er af, zelfs bij de light versie.
Net gelezen dat Abramović nu een eigen huid-en wellnessproducten op de markt brengt. Omdat Marina er voor haar 77 jaar prachtig uitziet, waren we wel benieuwd naar die vochtinbrengende crème van witbrood, vitamine C en witte wijn (£ 199,-). We vroegen ernaar bij de museumwinkel. Daar werd vriendelijk gelachen, ‘nee, ook haar energydrops niet’.
Kunst, kitsch, of toch de ultieme performance? https://abramoviclongevity.com/products/.
Stedelijk Museum Amsterdam – Marina Abramović t/m 14 juli 2024
(tickets met eenmalige toeslag van € 10,00, ook voor Museumkaarthouders)
Museumplein 10, Amsterdam
De performances zijn dagelijks 10.30-17.00 uur, het rooster wordt niet bekend gemaakt. Advies: blijf 1,5 uur als je die wilt meemaken.
Het museum waarschuwt: bijwonen van een performance kan zowel intiem als confronterend zijn.
Marina Abramović in het kort, van kind zonder liefde tot wereldster:
Zelf zou ik niet naar deze tentoonstelling zijn gegaan maar dankzij jouw rondleiding heb ik haar beter begrepen. Knap hoor, Froukje.
Graag gedaan natuurlijk!