Het bezoek aan het Jeroen Bosch Art Center is er eentje van verrukking en teleurstelling. Teleurstelling omdat de schilderijen mooie reproducties zijn (nee, wist ik niet). En verrukking door de buitengewone schepsels die we zien, zowel op de doeken als op de grond en hoog in de lucht. Bijzonder: hier is het complete (nagemaakte) oeuvre van Jeroen Bosch te zien en je mag de doeken aanraken.
Een vriendin wil graag naar het Jeroen Bosch Art Center omdat ze in (vak)literatuur veel verwijzingen naar de symboliek van Bosch tegenkomt. Ze heeft een gids geboekt om ons wegwijs te maken en hij ontvangt ons aan een ronde tafel waarop de zeven hoofdzonden van Bosch afgebeeld zijn. Het is even puzzelen wat nou precies vraatzucht, ijdelheid of toorn voorstelt.
Hieronymus Bosch (of van Aken, zoals hij eigenlijk heette) werd geboren rond 1450 in Den Bosch. ‘Het was een woelige tijd van oorlogvoerende vorsten, veel geweld en dodelijke ziektes zoals de pest,’ vertelt de gids. ‘En incest, want bij de vele families die samenwoonden in slecht verlichte huizen, belandde men nog wel eens in het verkeerde bed.’ Mogelijke redenen in elk geval waarom in de schilderijen vaak mismaakte figuren voorkomen. Een enorme stadsbrand in Den Bosch toen de kleine Jeroen 13 jaar was, zou kunnen verklaren waarom er in zijn werk veel vuur voorkomt.
Jeroen Bosch was naar verluid erg religieus, sommige experts beweren zelfs dat al zijn afbeeldingen naar de bijbel te herleiden zijn. Dat is zeker zo met de Tuin der lusten. Op het linkerpaneel wordt de schepping afgebeeld, als alles nog goed is. Maar op het middenpaneel (zie hierboven) gaat het mis en wemelt het werkelijk van de zondige verleidingen. Hier gebeurt alles wat God verboden heeft. Plus dat wat Hij niet had kunnen bedenken.
De verleidingen kunnen maar tot één ding leiden: de hel, te zien op het rechterpaneel. De duivel verorbert een zondige vrouw en rechtsboven rijden schaatsers pijlsnel op een wak af. Jeroen Bosch is de eerste die schaatsers geschilderd heeft. Misschien was ijspret in zijn tijd niet een onschuldig vermaak maar zat er een zondig, hels randje aan?
Eigenlijk ben je je leven nooit zeker bij Jeroen Bosch. Zie het detail hierboven uit de scheppingsscène (linkerpaneel), waar alles nog koek en ei lijkt. Maar wie goed kijkt, ziet een uil, en dat is bij Bosch altijd een slecht voorteken, zelfs in het paradijs. Uilen in alle soorten en maten komen we in bijna al zijn werk tegen, soms goed zichtbaar, soms alleen te vinden met hulp van onze gids. Ze zijn het symbool van het kwaad. Net als trouwens de padden, die ook overal en nergens opduiken.
Een ander bekend Bosch-wezen is de vogel/postbode in ‘De Verzoeking van de Heilige Antonius’ (linkerpaneel, rechtsonder). De postbode rijdt letterlijk een scheve schaats en dan weten we wel hoe laat het is. Maar wat deze postbode/vogel – met een trechter op zijn hoofd en een brief in zijn bek – verder precies betekent, daar is men nog niet uit. Is hij op weg naar de samenzweerders onder de burg?
Wie dacht – zoals ik – dat Jeroen Bosch humor in zijn schilderijen stopte en een soort voorloper van Joost Swarte en Dali was, ontdekt hier dat het toch vooral om religie gaat. Toch moet hij toch lol gehad hebben bij het bedenken van deze wezens en taferelen, anders had hij wel Madonna’s geschilderd. Hij bedacht niet alle beelden zelf maar gebruikte ook beelden van Dante en bestaande beeldtaal.
Bosch was een zeer succesvolle vakman, zoon van vele schilderende voorvaderen. Als hij 30 is trouwt hij met de rijke Aleid van de Meervenne en wordt hij lid van het prestigieuze Lieve Vrouw Broederschap. Nu behoort hij tot de elite van Den Bosch. Goed voor zijn klantenkring onder de Europese adel.
Een portret of Jeroen of zijn vrouw is er niet, al zien sommige experts op diverse doeken mogelijke zelfportretten, zoals het gezicht van ‘De Marskramer’ hierboven (en onder).
Overal vinden we beelden die zo uit de schilderijen lijken te zijn weggelopen. Ergens in een hoekje staat dit beeld van de beroemde marskramer. Deze Elckerlyc (die voor ieder mens staat) is nog immer op zoek naar het rechte pad in een wereld vol verleidingen. Kijk maar wat er in het bordeel achter hem gebeurt bijvoorbeeld.
De St Jacobskerk
Het Art Center is gehuisvest – hoe kan het ook anders – in een voormalige katholieke kerk, de St Jacobskerk uit 1905. Veel van het oude interieur is bewaard gebleven; de gidsen geven op verzoek speciale rondleidingen en informatie over de kerk.
Als we omhoog kijken, zien we zelfs in de kerkgewelven de wonderlijke wezens van Bosch hangen. Hoorden we de gids nou zeggen dat die ooit voor carnaval gebruikt werden? En dat Jeroen Bosch niet van carnaval hield? We komen er niet uit of we de beesten nou verontrustend, grappig of schattig vinden.
We bekijken met de gids nog verschillende werken, waaronder de beroemde Hooiwagen. Maar een uur blijkt natuurlijk veel te kort om alles goed te doorgronden. We moeten nog een keer terug komen, dat is duidelijk. En dan kunnen we meteen het nagebouwde atelier en het voormalige woonhuis van Jeroen Bosch bekijken.
Tot slot nog een rondje middeleeuws ‘balletje balletje’, waarin we menen een voorvader van Vladimir Poetin aan te treffen. Goochelen en gokken was vast ook geen onderdeel van het smalle rechte pad.
Jheronimus Bosch Art Center
Jeroen Boschplein 2, ‘s-Hertogenbosch
Entree volwassene: € 10,00 (Museumkaart niet geldig).
https://jheronimusbosch-artcenter.nl
Weer een mooi verhaal Froukje. De kunst van Jeroen Bosch loopt over van fantasie en verhalen. Je raakt er niet op uitgekeken. Altijd weer iets nieuws te ontdekken.