Anneke van der Feer: een activistisch kunstenaarsleven

Een opvallend portret in de krant Groot Sneek, bij een artikel over een vergeten kunstenares, verleidde tot leunstoelreizen en een bezoek aan Vrouwenpalet 1900-1950 in Kunsthal Rotterdam. Anneke van der Feer, wat een leven, wat een keuzes. Wie was zij? 

De Friese Anneke van der Feer leidde een onafhankelijk, activistisch kunstenaarsbestaan en bleef haar hele leven idealistisch, reislustig en politiek actief. Ze wordt in 1902 in Sneek geboren. Haar vader stuurt haar naar de huishoudschool maar ze wil kunstenares worden. In 1924 vertrekt ze naar Amsterdam en gaat in de leer bij kunstschilder Harmen Meurs, communist en vanaf de jaren dertig fel tegenstander van het nationaalsocialisme. 

Leven en werken voor een betere wereld

Anneke wordt overtuigd communist. Haar leven en kunst ziet ze als eenheid in dienst van het streven naar een betere wereld.

Ze werkt in een expressieve, (sociaal)realistische stijl zonder opsmuk en maakt schilderijen in olieverf, houtskooltekeningen en grafiek, vooral hout- en linosnedes. Haar stijl is krachtig, soms grof en primitief. De arbeidersklasse is een belangrijk thema; ze schildert ook portretten, stillevens, steden en landschappen. Ze is bevriend met andere autonome kunstenaressen als Charly Toorop en fotografe Eva Besnyö.

Onafhankelijke

In 1927 wordt ze lid van de De Onafhankelijken, een Amsterdamse kunstenaarsvereniging die in 1912 is opgericht en nog steeds bestaat. Ze is betrokken bij de jaarlijkse tentoonstellingen in het Stedelijk Museum. De foto waarop ze met de al even eigenzinnige kunstenares Nola Hatterman werkt aan de opbouw van de tentoonstelling van 1931, is inmiddels iconisch voor het populaire thema ‘vergeten kunstenaressen’.

In 1928 leert Anneke de cineast Joris Ivens kennen, het begin van een levenslange intensieve vriendschap; af en aan zijn ze minnaars. Als communisten vinden ze onafhankelijkheid en gelijkheid van man en vrouw in een relatie erg belangrijk. De lithografie die Anneke in 1931 maakt voor Ivens’ Philips Radio Film wordt door filmblad Skrien beschouwd als de beste Nederlandse filmposter aller tijden.

Op reis

Samen met Joris Ivens gaat ze in 1931 naar Moskou. Ivens vertrekt in 1936 naar de VS, Anneke blijft tot 1939. Ze wordt officieel Vsekomchoedoznjik, communistisch kunstenaar en is lid van de Moskouse Kunstenaarsbond; het Poesjkinmuseum heeft werk van haar in de collectie. Ze voorziet in haar levensonderhoud met illustraties voor linkse bladen die in Nederland worden uitgegeven.

In 1939 gaat ze naar Parijs voor een studieperiode aan de Académie Libre. In 1940 vestigt ze zich weer in Amsterdam. Ze weigert zich aan te sluiten bij de Kultuurkamer en mag niet exposeren.

Najaar 1945 doet Anneke mee aan de tentoonstelling Kunst in Vrijheid in het Stedelijk Museum waarmee geboycotte Kultuurkamer-weigeraars hun vrijheid hernemen. Ze portretteert overlevenden van de concentratiekampen en schildert verwoesting, zoals het ‘gat’ tussen Zuiderkerk en Zwanenburgwal in Amsterdam.

In 1946 maakt ze de cover van het tijdschrift Repoebliek Indonesië, voor het eenjarig jubileum van de onafhankelijkheid van het land (17 augustus 1945, door Nederland niet erkend). Ook voegt ze zich weer bij Joris Ivens, nu in Joegoslavië, waar partizanen onder leiding van Josip Broz Tito vechten tegen nazistische en fascistische bezetters.

Veerse Joffer

Begin jaren vijftig gaat Anneke met haar nieuwe partner, beeldhouwer Herman Schutte, in Veere wonen en werken. Ze is een van de laatste Veerse Joffers, de negen kunstenaressen die tussen 1907 en 1992 langere tijd in de pittoreske havenstad Veere hebben gewoond en gewerkt. Ze gaat meer impressionistisch werken. Voor het geld maakt ze tekeningen en aquarellen voor toeristen: gezichten op Veere, bloemstillevens en portretten.

Totaal onverwacht overlijdt Anneke begin 1956 in Amsterdam aan een hartkwaal. Tot het eind van haar leven is ze het communisme trouw gebleven, met een onwankelbaar geloof in een betere wereld – ook voor kunst en kunstenaars.

Bronnen:

Een serie over vergeten kunstenaressen: Anneke van der Feer, door Janita Baron; Groot Sneek Bolsward en IJsselmeerkust (doorklikken naar pg. 27)

Kunsthal Rotterdam, expositie Vrouwenpalet 1900-1950, nog tot 10 april 2023
Westzeedijk 341, 3015 AA Rotterdam

De Europese Stichting Joris Ivens heeft veel informatie over Anneke verzameld en gebundeld in een monografie: Anneke van der Feer. Helemaal eerlijk zijn. Het boek is op 23 februari 2023 gepresenteerd in Het Warenhuis, Museum van het Land van Axel (Zeeuws-Vlaanderen). Voor de bucketlist: tot 27 oktober 2023 is daar de tentoonstelling Kleur Bekennen te zien, met onder meer zo’n 19 recent verworven schetsboeken van Anneke.