Bijna iedereen heeft een lijstje met plaatsen om ooit te bezoeken. Zonder duidelijke reden, omdat ze een magische klank hebben, de fantasie prikkelen of een echo uit een ver verleden lijken te zijn. Zo kwamen we terecht bij het Eise Eisinga Planetarium in Franeker. Magisch is het zeker, dit oudste nog werkende planetenstelsel ter wereld, zomaar in een bescheiden huis aan een rustige gracht in Franeker, waar je voor de deur kunt parkeren.
Anders dan bij andere museumbezoeken haasten we ons in Franeker meteen naar brasserie de Stadstuin naast het planetarium. In verband met onze langgekoesterde koffiewens, maar ook voor de ambiance. De brasserie zit in een pand uit 1745 waar Sybren Gerrits van Balen in 1881 een koffiebranderij begon. Voor die tijd woonden er diverse kooplieden en hoogleraren van de universiteit van Franeker.
De koffie is goed en de oranjekoek smaakt zoals lang geleden bij mijn Friese oma en dat allemaal in een betoverend Art Nouveau-interieur met koloniale houten kasten, exotische tegelillustraties en sierlijk geëtst glas.
We dachten dat het museum alleen het huis van Eisinga omvatte, maar het blijkt veel groter te zijn. We vinden er een grote collectie astronomische instrumenten waarvan het gebruik ons raadselachtig voorkomt.
Andere onderdelen kennen we wel…
Ook de kennis van nu heeft hier een plek vol met feiten die Eise Eisinga waarschijnlijk graag had willen ontdekken. Zoals ons huidige beeld van het sterrenstelsel en een weegschaal waarop je kunt zien hoeveel je weegt op de maan en andere planeten.
De nieuwsgierigheid naar het beroemde planetarium stijgt en de tijd dringt, want de boot naar Ameland wacht niet. Op gezette tijden geeft een museummedewerker uitleg over het wereldwonder, maar helaas redden we dat niet. Dan maar alleen op weg naar het woonhuis van Eise Eisinga en zijn vrouw.
Eise Jeltes Eisinga (1744 – 1828) werd in Dronrijp geboren als zoon van een wolkammer. Hij was voorbestemd om ook wolkammer te worden, wat hij ook werd, maar hij bleek ook over een enorme wiskundeknobbel te beschikken. Naast zijn werk als wolkammer besteedde hij daarom veel tijd aan zelfstudie en ontwikkelde hij zich tot (amateur)sterrenkundige. Tegelijkertijd breidde hij het bedrijf van zijn vader flink uit naar zo’n 400 werknemers en verdiende erg goed. Op 24-jarige leeftijd trouwde hij met Pietje Jacobs en verhuisde hij naar Franeker.
In 1744 schreef de Friese dominee Alta dat de wereld zou vergaan. Dat hij baseerde op de stand van planeten die zouden botsen. Deels om dat te ontkrachten, deels omdat hij graag wilde demonstreren hoe het wel zat, besloot Eisinga zijn planetarium te bouwen. Eise werd geholpen door zijn vader die de houten schijven en tandwielen maakte en zijn broer die de plafonds beschilderde. Na zeven jaar werken was het in 1751 klaar. De belangstelling was groot, zowel de Nederlandse als de Zweedse koning gingen ons voor bij een bezoek aan dit geniale bouwwerk.
Toen Eisinga, een overtuigd patriot, in 1787 verwikkeld raakte in conflicten met de prinsgezinden, vluchtte hij naar Duitsland. Hij werd tot 5 jaar verbanning uit Friesland veroordeeld en ging als wolkammer werken in Visvliet, Groningen. Pas in 1795 keerde hij met zijn tweede vrouw terug naar Franeker waar hij lid werd van het provinciaal bestuur. Bovendien werd hij buitengewoon hoogleraar aan de Franeker Academie.
Werelderfgoed
In 2010 is het Planetarium opgenomen op de Voorlopige Lijst Werelderfgoed. In juli 2023 valt het besluit van het UNESCO Heritage Committee of het Planetarium wordt bijgeschreven op de UNESCO Werelderfgoedlijst. We hebben er alle vertrouwen in.
De uitleg over het planetarium die we mis liepen, is gelukkig te vinden bij Museum TV www.youtube.com/watch?v=WJomaZsveNU
Koninklijk Eise Eisinga Planetarium
Eise Eisingastraat 3, Franeker
Ticket volwassenen € 6,00 (Museumkaart niet geldig).
https://www.planetarium-friesland.nl
