Josephine Baker was de eerste zwarte wereldster. Gevlucht uit gesegregeerd Amerika naar vooroorlogs Parijs, werd ze wereldberoemd en steenrijk. De lichtstad bleek haar grote liefde, een liefde die ze vol vuur zou verdedigden als spion voor het Franse verzet. Na de oorlog ontpopte ze zich bovendien als burgerrechtenactiviste naast Martin Luther King. De getalenteerde, excentrieke en moedige artieste overleed vijftig jaar geleden. In het Verzetsmuseum kijken we terug op haar onstuimige leven vol verzet.
In de jeugd van Freda Josephine McDonald (1906-1975) wees werkelijk niets erop dat ze ooit de rijkste en beroemdste vrouw ter wereld zou worden. Want Josephine groeide op in de sloppenwijk van St Louis (Missouri), moest vanaf haar 8e jaar werken en raakte op haar 12e dakloos. Een kansloos zwart meisje dat vaak racistisch geweld meemaakte in een gesegregeerd Amerika. Zo leek het, maar het bleek een uitzonderlijk getalenteerd en daadkrachtig meisje.
Naast haar baantjes in de huishouding of horeca verdiende Josephine soms geld met dansen op straat. Dit dansende kind werd opgemerkt door een Vaudeville-gezelschap waarmee ze door Amerika ging reizen. Ze was pas 13 toen ze besloot naar New York te gaan waar ze uiteindelijk werk vond als chorus girl.
Langzaam maar zeker klom ze op en vond ze haar weg naar Broadway. Toch vertrok ze in 1925 naar Parijs, met achterlating van twee ex-echtgenoten. Maar met behoud van de achternaam Baker, van haar laatste ex. De weg naar Parijs werd geplaveid door producer Caroline Dudley Reagan die Josephine gescout had voor de beroemde Revue Nègre, een zwart artiestengezelschap in Parijs. Josephine maakte furore met La Danse Sauvage in het bekende bananenrokje. Hier begon de verovering van Parijs en de rest van Europa volgde.
Parijs bood Josephine de vrijheid die ze zocht, voor het eerst van haar leven zat ze samen met witte mensen in een restaurant. De roaring twenties in Parijs pasten Josephine als haar glamoureuze handschoenen. Ze combineerde haar extravagante uitgaansleven met de zorg voor armen en kinderen in de wijk waar ze woonde.
In 1927 ging ze werken voor de Folies Bergères waar ze met haar optreden voor de ene sensatie na de andere zorgde. Toch kwam ze ook racisme tegen in het Europa. Haar Europese tournee was in veel landen een groot succes, behalve in Oostenrijk en Duitsland.
Maar in Parijs was Josephine niet te stoppen, naast zingen en dansen begon ze ook met acteren in films en opende ze haar eigen nachtclub Chez Josephine.
Ze trad vaak op met Chiquita aan haar zijde, een jachtluipaard dat ze aan een riem vol diamanten uitliet. Dat Chiquita soms in de orkestbak sprong, was alleen voor de orkestleden een probleem. Ze was de ster van de stad en sloot vriendschap met beroemdheden zoals Ernest Hemingway, Colette, Grace Kelly en Jean Cocteau. Ze werd bijna Franser dan Frans, dat horen we haar bekendste nummer: j’ai deux amours, mon pays et Paris.
Haar j’ai deux amours, mon pays et Paris, zong ze ook voor de Franse soldaten in 1939 (https://www.youtube.com/watch?v=5HfZmTTLfoY&t=4s) om het moreel van de troepen te versterken. De naderende oorlog wierp zijn schaduw vooruit, ook voor Josephine die nog niet vergeten was hoe ze in Duitsland en Oostenrijk was behandeld en belaagd. Ze was inmiddels getrouwd was met de Frans-Joodse Jean Lion en had de Franse nationaliteit gekregen.
En nu werd haar geliefde Parijs bedreigd.
Josephine werd gerecruteerd door het Deuxième Bureau om te spioneren voor de Fransen. Ze werd ‘honorair correspondent’, een onbezoldigde maar niet ongevaarlijke functie. Ze spioneerde uiteraard niet in uniform, maar gewoon als wereldster die overal toegang had en overal haar oor te luisteren legde, op ambassades, op recepties bij beroemdheden en bij politici. Ze bleek een natuurtalent en zette zich onvermoeibaar in, eerst vanuit Parijs en later vanuit haar kasteel Les Milandes in de Dordogne dat een broedplaats van verzet werd.
De verzamelde informatie speelden Josephine en haar baas Jacques Abtey onder andere door aan Wilfred Dunderdale van de Britse geheime dienst. Saillant detail: Dunderdale was bevriend met Ian Fleming en stond model voor James Bond.
Haar werk voor het Franse verzet leverde Josephine, als tweede luitenant van de Vrije Franse Strijdkrachten, veel onderscheidingen op. Ook de Légion d’honneur, de belangrijkste Franse onderscheiding.
Na de oorlog trad ze weer op in de Folies Bergères en trouwde ze opnieuw, nu met componist en dirigent Jo Bouillon. Ze woonden op Les Milandes en adopteerden 12 kinderen, haar ‘regenboogkinderen’ van alle rassen en nationaliteiten.
In 1951 ging ze zelfs op tournee door Amerika waar ze nu eindelijk succes had. Totdat ze opnieuw problemen kreeg omdat ze niet accepteerde dat zwart publiek niet overal welkom was. Toen ze niet bediend werd in de New Yorkse Stork Club stak ze haar mening niet onder stoelen of banken en nam ze contact op met de National Association for the Advancement of Colored People (NAACP). Haar werkvisum werd daarop ingetrokken en ze moest haar vaderland weer verlaten.
Opnieuw liet Josephine zich van haar strijdbare kant zien. Ze sloot zich aan bij de Civil Rights Movement en gaf (in uniform) een speech tijdens de legendarische mars op Washington van Martin Luther King in 1963.
‘… I have walked into the palaces of kings and queens and into the houses of presidents. And much more. But I cold not walk into a hotel in America and get a cup of coffee, and that made me mad. And when I get mad, you know that I open my big mouth. And then look out, ‘cause when Josephine opens her mouth, they hear it all over the world…’
Bijzonder is de brief die in het museum te zien is. Josephine schreef die brief aan president Kennedy voordat ze naar Amerika reisde, hopend niet weer in de problemen te komen of te worden geweigerd aan de grens.
Josephine en Jo Bouillon scheidden in 1961. Het lukte Jo niet om Josephine’s financiële wanorde en uitgavenpatroon in toom te houden terwijl zij steeds nieuwe kinderen bleef adopteeren. Een faillissement volgde en Josephine en de kinderen moesten Les Milandes uiteindelijk verlaten. Voor Josephine zat er niets anders op dan te blijven optreden, financieel geholpen door Brigitte Bardot en Grace Kelly. Ook nu weer met groot succes. Totdat ze in 1975 overleed aan een hersenbloeding. Ze werd begraven in Monaco, het land van haar vriendin Grace Kelly.
n 2021 besloot de Franse president Macron tot panthéonisation van Josephine, dat wil zeggen een plaats in het Parijse Panthéon. Josephine Baker werd als eerste zwarte vrouw opgenomen in het Panthéon, daar waar de nationale de helden liggen, de grands hommes la patrie reconnaissante, zoals Voltaire. Josephine is de zesde grande femme, na Marie Curie, Sophie Berthelot, Geneviève de Gaulle-Anthonioz, Germaine Tillion en Simone Veil.
De crypte van Josephine in het Panthéon is leeg, ze blijft op haar laatste rustplaats in Monaco.
Meer over Josephine
BBC-journalist Damien Lewis schreef onlangs Agent Josephine over het spionagewerk van Josephine Baker. Een aanrader.
Uitgever: De Boekerij, 2025
en
De documentaire ‘De Droom van Josephine Baker’ gewijd aan haar leven, haar regenboogkinderen en het kinderboek dat zij daarover schreef, is te zien op: https://anderetijden.nl/aflevering/1001/De-droom-van-Josephine-Baker
Verzetsmuseum
Josepine Baker – een leven vol verzet t/m 9 november 2025
Plantage Kerklaan 61, Amsterdam
https://www.verzetsmuseum.org/nl/josephine-baker-een-leven-vol-verzet
